MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण विलोमशब्दपरिचयः

MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण विलोमशब्दपरिचयः

शब्दः  विलोमशब्दः
तिमिरः प्रकाशः
उत्कर्षः अपकर्षः
अमृतम् विषम्
गुणः दोषः
मित्रम् शत्रुः
जयः पराजयः
उत्थानम् पतनम्
सुखम् दुःखम्
पृथ्वी आकाशः
स्वर्गः नरकः
उपकारः अपकारः
उदयः अस्तः
देवः दानवः
उन्नतिः अवनतिः
सुन्दरः कुरूपः
कटुः मधुरम्
लाभः हानिः
एकः अनेकः
सरलः कठिनः
संयोगः वियोगः
धनी निर्धनः
जन्म मृत्युः
स्तुतिः निन्दा
क्रयः विक्रयः
आस्तिकः नास्तिकः
प्रत्यक्षः परोक्ष/अप्रत्यक्षः
पण्डितः मूर्खः
सबलः निर्बलः
स्वतन्त्रः परतन्त्रः
मानः अपमानः
प्रातः सायम्
पक्षः विपक्षः
दिवसः रात्रिः
लाभः हानिः
प्रकाशः अन्धकारः
जड़ः चेतनः
प्रश्नः उत्तरम्
अल्पायुः दीर्घायुः

MP Board Solutions

MP Board Class 9th Sanskrit Solutions

MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण अव्ययपरिचयः

MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण अव्ययपरिचयः

सदृशं त्रिषु लिङ्गेषु सर्वासु च विभक्तुिष।
वचनेषु च सर्वेषु यन्नव्येति तदव्ययम्॥

अर्थात् जिन शब्दों में लिंग, कारक और वचन के कारण किसी प्रकार का विकार (परिवर्तन) नहीं होता और जो प्रत्येक दशा में एक समान रहते हैं, उन्हें अव्यय शब्द कहते हैं।

अव्ययों के भेद
अव्ययों के पाँच भेद हैं-

I. उपसर्गः
II. क्रियाविशेषणम्
III. चादिः
IV. समुच्चयबोधकः
V. विस्मयादिबोधकः

MP Board Solutions

I. उपसर्गः

धातु अथवा धातु से बने अन्य शब्दों (संज्ञा, विशेलण) आदि के पूर्व लगने वाले निम्नलिखित 22 शब्दांशों को उपसर्ग कहते हैं-
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण अव्ययपरिचय img-1MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण अव्ययपरिचय img-2

MP Board Solutions

II. क्रियाविशेषणम्

जिन शब्दों से क्रिया के काल, स्थान आदि विशेषताओं का बोध होता है, उन्हें क्रिया-विशेषण कहते हैं। ये अव्यय हैं, इनके रूप नहीं बनते हैं।
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण अव्ययपरिचय img-3

III. चादिः

MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण अव्ययपरिचय img-4

MP Board Solutions

IV. समुच्चयबोधकाः

MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण अव्ययपरिचय img-5

V. विस्मयादिबोधकाः

अव्ययम् – अर्थः
अहह – शोक या खेद अर्थ में प्रयुक्त
अहो – आश्यर्चसूचक
बत – शोक या खेद अर्थ में प्रयुक्त
हा – कष्टसूचक

MP Board Class 9th Sanskrit Solutions

MP Board Class 9th Sanskrit पत्रलेखनम्

MP Board Class 9th Sanskrit पत्रलेखनम्

अवकाशार्थं प्रार्थना-पत्रम

आदरणीयताः प्राचार्यमहोदयाः!
शासकीयउत्कृष्टविद्यालयः
बड़ामलहरा-छतरपुर मण्डलम्
मध्यप्रदेशः

श्रीमन्तः!
सेवायां सविनयं निवेदनम् इदं यद् अद्य अकस्माद् ज्वरपीड़ितः अस्मि। अत एव विद्यालयम् आगन्तुं सर्वथा असमर्थः अस्मि। कृपया पञ्चदशाद् आरभ्य नवदर्श-दिनाङ्क–पर्यन्तम्) अवकाशं स्वीकृत्य मां अनुग्रहीतुम् अर्हन्ति भवन्तः।

दिनाङ्कः 15.2.2007

भवदीया शिष्या
दिव्या
दशम-कक्षायां ‘अ’ वर्गः

प्रकाशकाय पत्रम्

सेवायाम्
चौखम्भा ओरियण्टालिया
पत्रालयः -चौखम्भा,
मत्रमञ्जूषा-सङ्ख्या 32
वारणसी (पिन : 2221001)

महोदयाः
भवप्रकाशिता ‘नूतन-अनुवादचन्द्रिका’ मया दृष्टा। एतत्पुस्तकं सर्वविध–छात्रोपयोगि वर्तते इति मे मतम्। कृपया पुस्तकास्यास्य एका प्रतिं वी. पी. पी. द्वारा अधोलिखित स्थाने शीध्र प्रेषणीया।

भवदीयः
दुचे ओमप्रकाशः
मण्डीमार्गः जावर, सीहोरमण्डलम्
मध्यप्रदेश : (पिन : 466221)

MP Board Solutions

मित्रं प्रति पत्रम्

प्रिय निरेन्द्रः!
भवता गमनकाले कथित यत् गृहं गत्वा अहं शीघ्रमेव पत्रं प्रेषयिष्यामि, परन्तु अद्य मासाधिकः कालों व्यतीतः परं भवतः पत्रं न समायातम्। इदं मदीयं पत्रं पठित्वा देयम्। गृहस्य कीदृशः समाचारो वर्तते, स्वास्थ्यं च भवतः कीदृशं, कदा च अत्र आगमिष्यति? इति सर्वमपि शीघ्रतया पत्रद्वारा सूचनीयम्।

निजपितृपादेभयो मम सादरं प्रणतयः सूचनीयः। आशासे, भवान् अस्मिन् वारे शीघ्रमेव पत्रं प्रदास्यतीति।

सस्नेहम्
भवतः अभ्युदयाकांक्षी
द्विवेदी प्रणवकुमारः
23 ब्राहमणबावड़ी रतलामः
मध्यप्रदेशः (पिन : 457001)

निमन्त्रणपत्रम्
श्री मङ्गलमूर्तये नमः

श्रीमन्महोदये!
परमात्मनः महती अनुकम्पया ज्येष्ठमासस्य आगामिन्यां नवम्यां तिथों तदनुसारं जूनमासस्य अष्टाविंशाति-दिनाङ्के रविवासरे मम पुत्रस्य चिरञ्जीवी अनिकेत-कुमारस्य शुभयज्ञोपवीतसंस्कारः सम्पत्स्यते। एतस्मिन् मङ्गलकार्ये सपरिवारं समागत्य श्रीमन्तः शुभाशीर्वादप्रदानेन वटुकम् अनुग्रहीष्यनित-इत्याशास्महे।

दर्शनाभिलाषी
महेशव्यासः
तिलकनगरम्, इन्दौरम,
(मध्यप्रदेशः)

MP Board Solutions

शुल्क मुक्तये प्रार्थना-पत्रम्
(शुल्क मुक्ति के लिए प्रार्थना-पत्र)

सेवायाम्
श्रीमन्तः प्रधानाचार्यमहोदयाः
राजकीयः विद्यालयः
भोपालनगरम्

मान्याः!
अहम् भवतां विद्यालये अष्टकक्षायाम् अध्ययनं करोमि। मम पिता एकः साधारणः कर्मकरः अस्ति। तस्य श्रमेण परिवारस्य पालनमपि कठिनम् अस्ति। अतः अतः अहम् शिक्षणशुल्कं दातुम् असमर्थोऽस्मि। निवेदनम् अस्ति यत् शुल्कात् मुक्ति प्रदाय मयि कृपां करिष्यन्ति भवन्तः।

दिनाङ्कः 10-07-2007

भवताम् आज्ञाकारी शिष्यः
मनोजः
कथा-अष्टम्

MP Board Class 9th Sanskrit Solutions

MP Board Class 9th Sanskrit निबन्ध-रचना

MP Board Class 9th Sanskrit निबन्ध-रचना

1. पाठशाला

यत्र गत्वा बालकाः विद्यां गृहणन्ति तत्स्थानं पाठशालेति कथ्यते। पाठशालां गत्वा बालकाः शिक्षकान् प्रणमन्ति। ततः प्रार्थना कृत्वा पाठं पठन्ति। मध्यान्हकालेऽवकाशो भवति। तदा सर्वे स्वल्पाहारं कुर्वन्ति। अवकाशस्य समाप्तौ पुनरप्यध्ययनं कुर्वन्ति सर्वे।

मम कक्षायां पञ्चत्वारिंशत् छात्राः सन्ति। तत्र कश्चिद् बालिका आपि सन्ति। वयं तासु भगिनीवत् स्निह्यामः। पाठशालायां बहवोऽध्यापका वर्तन्ते। तें सर्वेऽपि स्वविषये प्रवीणाः विद्यन्ते। तेषु केचित्तु महाविद्वांसः सन्ति। तेऽस्मान् पुत्रवत् मन्यते। मम सहपाठिनोऽपि परिश्रमिणः सच्चरित्रश्च। केचित्त वे केवलमध्ययने पुस्युत क्रीडासु भाषणकलायाम् अभिनये चापि चतुराः वर्तन्ते।

मम पाठशालायां अध्ययस्यान्ते व्यायामस्य क्रीडनस्य चापि व्यवस्था वर्तने। तत्रेकः पुस्तकालयोऽप्यस्ति। वयं ततः गुस्तकानि आनीय गृहे पठाम्ः। सत्रमध्ये एकदा स्नेहसम्मेलनमपि भवति। तदन्ते च पुरस्कार-वितरंण जायते।

मम पाठशाला मेऽतीव प्रिया। विद्वान चरित्रवान् च भूत्वा अहमस्याः कीर्ति वर्धयिष्यापि।

2. विद्या

यया जना विदन्ति जानन्ति वा सा विद्या। विद्या सर्वेषां धनाना श्रेष्ठं धनमस्ति। उच्यते च “विधाधनं सर्वधनप्रधानम्” एतयैव मनुष्यो मनुष्यो भवति अन्यथ “विद्याविहीनः पशुः”। इदं चौराश्चोरयितुं वान्धवाश्च विभाजयितुं न शक्नुवन्ति। कथ्यते च ‘न चौरहार्य न च भ्रातृभाज्यम्।’ व्यये कृते इदं धनं वर्धते एव। विद्वांसः सर्वत्र पूज्यन्ते। विदेशे गमने परम सहायिक भवति। यस्य विद्या नास्ति सः नेत्रयुक्तोऽपि अन्धः एवं विद्याबलेन जनाः विविधानाविष्कारान कर्तुं समर्था भवन्ति। विद्याया बहनि अङ्गानि। नहि कोऽपि सर्वेषु विषयेषु पारदृश्वा भवितुं शक्नोति। परमस्मिन कस्मिश्चिद् विषये निष्णातो भवितु अर्हति। अतः प्रमादं त्यक्त्वा विद्याध्ययनं तत्पराः भवायुर्यतः विद्यास्माकं परोपकारिणी।

उक्तञ्च-

मातेव रक्षति पितव हिते नियुङ्क्ते,
कान्तेव चाभिरमयत्यपनीय खेदम्।
लक्ष्मी तनोति वितनोति च दिक्षु कीर्तिम्,
किं किं न साधयति कल्पलतेव विद्या॥

3. पुस्तकम्

एतद् मम पुस्तकम् अस्ति। एतद् तव पुस्तकम् अस्ति। रामस्य अपि पुस्तकम् अस्ति। एतानि सर्वाधि पुस्तकानि सन्ति। मम पुस्तके चित्राणि सन्ति। एतानि चित्राणि रम्याणि सन्ति। रमणीयं चित्रं मम चित्रं आनन्दयति। सचित्र पुस्तकं मम प्रियम्। तव पुस्तकोऽपि चित्राणि सन्ति, किन्तु रामस्य पुस्तके एकम् अपि चित्रं नास्ति। अहं पाठशाला गच्छामि पुस्तकं नयामि च। अध्यापकः प्रथमं पुस्तकम् उद्घाटयति वाचयति च। पश्चात् अहं पुस्तकं उद्घाटयामि पाठं वाचयामि च। वयं सर्वे पुस्तकानि उद्घाटयामः पाठान् पठामश्च। पुस्तकैः विविधार्थं ज्ञान् लभ्यते। पुस्तक-पठनेन ज्ञानलाभः भवति। संस्कृति व्याकरणानुवाद पुस्तकम् अत्तिप्रियम्।।

पुस्तकानि अस्माकं मित्राणि। एतेषां अङ्गतिरतीव लाभप्रदा। एषु वयं वाल्मीकि-कालिदास-शंकराचार्यादीनां। महात्मनां साक्षाद् दर्शनं कुर्मः। अतोऽस्माभिः पुस्तकानि रक्षणीयानि। तेषु यत्र कुत्रचित् न लेखनीयम्। स्वगृहे च स्वल्पः पुस्तकालयों निर्मातव्यः।

MP Board Solutions

4. सरस्वती

सरस्वती विद्यायाः देवता। एषा शरीरे शुभ्र वस्त्र धारयति। अस्याः कण्ठे रत्नहाराः विलसन्ति। मस्तके एषा किरीटं धारयति। किरीटं रत्नखचित् वर्तते-एषा किरीटेन अतीव शोभते। एषा वामेन हस्तेन वीणायाः दण्डं धारयति, दक्षिणेन हस्तेन तां वादयति च। सरस्वत्याः प्रसादेन कवयः सरस्वर्ती काव्यकुसमैः पूजयन्ति। तेषां पूजया सा संतुष्टा भवति। तेभ्यः वरं यच्छति च।

सरस्वत्याः वाहनं हंस इति कथ्यते। हंसो नीरक्षीरविवेकाय प्रसिद्धाः एवं छात्रः विद्यामधीत्य सत्यासत्यविवेचने चतुरा भवेयुः। हंसस्य वर्णः धवलः। स च चरित्रस्य उज्जवलतां बोधयति। विधार्थिनां चरित्रं दोषरहित स्यात्। सरस्वत्या अपि वस्त्राणि धवलानि तानि च चरित्रस्य निर्मलतायाः सूचकानि। तस्या हस्ते पुस्तकं च ज्ञानस्य चिह्नम्। विद्याकला-चरित्राणां संगमस्थली एषा देवता। इयमस्माकमाराध्या पूज्या च। तस्या एषा स्तुतिः।

या कुन्देन्दु-तुषारहारधवला या शुभ्रवस्त्रावृता,
या वीणावरदण्डमण्डितकरा या श्वेतपद्मासना।
या ब्रह्माच्युतशंकरप्रभृतिभिर्देवैः सदा वन्दिता,
सा मां पातु सरस्वती भगवती निःशेषजाड्यापहा॥

5. उद्यानम्

एमद् उद्यानम्। अत्र वृक्षाः रोहन्ति। एषः तुङ्गविशालः च। वृक्षाः पर्णैः च शोभन्ते। पर्णानां वर्णाः हरित पुष्पाणां च वर्णाः विविधाः। पक्वानि फलानि अपि वृक्षाणां भूषणानि। वृक्षाणां शाखाः फलानां भारेण नमन्ति। जनाः वृक्षाणां फलानि भक्षयन्ति। एषा लता। उपवने लताः अपि रोहन्ति। लताः वृक्षान् आश्रयन्ति। लतानां कुसुमानि श्वतानि, पीतानि, नीलानि, रक्तानि व सन्ति। उपवने तड़ागः अपि अस्ति। मालाकारः तस्मात् जलं आनयति। सः वृक्षान् जलेन सिञ्चिति। सः लताः अपि सिञ्चति। तड़ागस्य तीरे वृक्षाः सन्ति। वृक्षाणां छायासु जनाः विश्राम्यन्ति तड़ागस्य च जलं पिबन्ति। खगाः वृक्षेषु वसन्ति। ते तत्र नीडान रचयन्ति। खगाः अपि वृक्षाणां फलानि खादन्ति। प्रभाते तेषां जनं मनोहरम् वर्तमान काले। वृक्षारोपण कार्य तीव्रगत्या भवति स्वागतम् वनशोभायाः।

6. शिक्षकः

शिक्षयति शिक्षां ददाति यः स शिक्षकः इति कथ्यते। प्राचीनकाले शिक्षकः गुरु आचार्य इति कश्यतेस्म शिक्षकः छातम्यः शिक्षां ददाति तेषां जीवनस्य निर्माण च करोति। ये शिक्षकाः स्वविषये निपुणाः भवन्ति ते सफल शिक्षकाः भवन्ति। ये शिक्षकाः स्वविषये प्रवीणाः आदर्शचरित्राश्च भवन्ति ते सर्वत्र आहृयता भवन्ति। एतादृशः शिक्षकः राष्ट्रनिर्माता इत्यादि। कथ्यते। शिक्षकः छात्राणाम् अज्ञानान्धकारं दूरी करोति छात्राः शिक्षकाणां चरित्रस्य अनुकरणं कुर्वन्ति। अतः शिक्षकस्य समाजे राष्ट्रे च सम्मानं भवति अस्माकं देशे प्रतिवर्ष सितम्बर मासस्य पंचतारिकायं ‘शिक्षक दिवसः आयोज्यते। अस्माकं राष्ट्रपति महोदेयाः शिक्षकान् सम्मानं च कुर्वन्ति। अतः राष्ट्रस्य उन्नत्यै शिक्षकाणाम् आदरो विधेयः।

MP Board Solutions

7. धेनुः

धिनोति प्रीणयति इति धेनुः स्वदुग्धेन स्वरूपेण च जनान् प्रीणयति। जनाः धेनुं गौमाता अपि कथयन्ति अस्याः चत्वारः पादाः। शृंगे एक लांगूलं च भवति धेनुनां विविधाः वर्णाः भवन्ति। धेनुः तृणाः भयित्वा जनेभ्यः मधुर पयः प्रयच्छति, धेनोः वत्साः वलीवर्दाः भवन्ति कृषीबलानां कृते उपयोगिनः भवन्ति। धेनोः गोमयम् इन्धने भूमेः उर्वरा शक्मेश्च वर्धनाय उपयुज्यते। धेनोः मूत्रेण यकृद्रोगाः नश्यन्ति। धेनोः दुग्धेन दधि, तर्क, नवीनतं, घृतं च निर्मीयते। धेनोः दुग्धं मधुरं पश्यं हितकारि च भवति। धेनूनां सेवय श्री कृष्णः गोपाल इति नाम्रा प्रसिद्धो अभवत्। भारतीय संस्कृतौ धेनूनां महत्वम् अधिकम् अस्ति अतएव उक्तं च “गावो विश्वस्य मातर”, इति।

8. उत्सवः (दीपावली)

भारतवर्षे बहवः उत्सवाः सन्ति। अत्र वर्षपर्यन्तम् उत्सवाः भवन्ति। तेषु प्रमुखतमा दीपावली। एषः उत्सव कार्तिकमा से कृष्णपक्षे अमावस्यायां भवति। एदर्थं जनाः स्वगृहाणि स्वच्छी कुर्वन्ति सुधया अवलिम्पन्ति। एतस्मिन् दिवसे विविधानि मिष्ठान्नानि पच्यन्ते। सन्ध्याकाले सर्वे नूतनवस्त्राणि धारयन्ति। धर्मिकाः जनाः लक्ष्मीदेवी पूजयन्ति। ते दीपमालिकाभिः स्वगृहाणि सज्जीकुर्वन्ति। अतः एव अस्य उत्सवस्य नाम दीपावली इति। एषः ऋतुपरिवर्तनं नवधान्यं प्राप्ति च सूचयति।

9. सदाचारः

सताम् आचारः अति सदाचारः कथ्यते। सज्जनानां महापुरुषाणां च आचरणं सदाचारः भवति। ते पित्रोः ज्येष्ठानां वृद्धानां गुरुणाम् च सम्मानं कुर्वन्ति सर्वान् जनान् आत्मीयान् इव पश्यन्ति सर्वैः सह शिष्टव्यवहार कुर्वन्ति। ते धर्मप्रियाः शिष्टाः विनीताः च सन्ति। अतः तेषाम् आचरण सर्वैः अनुकरणीयम्। सदाचारेण आत्मोन्नतिः जायते। सदाचारेण बुद्धि शुद्धयति। अतः सदाचारेण समाजोन्नतिः राष्ट्रान्नतिः अपि भवति।

MP Board Solutions

MP Board Class 9th Sanskrit Solutions

MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण संधि प्रकरण

MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण संधि प्रकरण

दो वर्गों के मिलने पर जो परिवर्तन होता है, उसे संधि कहते हैं। जैसे-हिम+आलय-हिमालयः।

संधि तीन प्रकार की होती है-
1. स्वर संधि
2. व्यंजन संधि
3. विसर्ग संधि

1. स्वर संधि-दो स्वरों के मेल से जो परिवर्तन होता है, उसे स्वर संधि कहते हैं। स्वर संधि के छः भेद होते हैं-
(i) दीर्घ,
(ii) गुण,
(iii) वृद्धि,
(iv) यण,
(v) अयादि,
(vi) पूर्वरूप,
(vi) प्रकृति भाव।”

MP Board Solutions

(i) दीर्घ संधि-अ, आ के बाद अ, आ आने पर आ इ, ई के बाद इ, ई आने पर ई, उ, ऊ के बाद उ, ऊ आने पर ऊ तथा ऋ, ऋ के बाद ऋ आने पर ऋ हो जाता है, उसे दीर्घ संधि कहते हैं।

जैसे-
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण संधि प्रकरण img-1

(ii) गुण संधि (आदगुणः)-अ, आ के बाद इ, ई आने पर ‘ए’ बन जाता है। इसी प्रकार अ, आ के आगे उ, ऊ हो तो ‘ओ’ और ऋ आ जाने पर ‘अर’ बन जाता है।

जैसे-
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण संधि प्रकरण img-2

MP Board Solutions

(iii) वृद्धि संधि (वृरिचि)-अ, आ के आगे ए, ऐ आने से ‘ऐ’ हो जाता है और अ, आ के आगे ओ या औ आने से ‘औ’ हो जाता है। ऐ और औ स्वरों के वृद्धि रूप हैं।

जैसे-
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण संधि प्रकरण img-3

(iv) यण संधि (इकोयणचि)-इ, ई, उ, ऊ ऋ से आगे उनसे भिन्न स्वर आने पर इ को यु, ड को व् और ऋ को र होता है-
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण संधि प्रकरण img-4
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण संधि प्रकरण img-5

(v) आयादि संधि (एचोऽयवायावः)-ए, ऐ, ओ, औ से आगे यदि कोई भिन्न स्वर आ जाए तो पहले वर्णों को क्रमशः अय्, आय, अव् और आव् हो जाते हैं।

जैसे-
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण संधि प्रकरण img-6

(vi) पूर्णरूप संधि-पदान्त ए तथा ओ के पश्चात् अ आने पर अ का लोप हो जाता है तथा उसके स्थान पर अवग्रह (ऽ) लगा दिया जाता है।

  • हरे + अत्र = हरेऽत्र
  • विष्णो + अत्र = विष्णोऽत्र
  • सखे + अर्पय = सखेऽर्पय
  • सर्वे + अपि = सर्वेऽपि।

MP Board Class 9th Sanskrit Solutions

MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण वर्ण परिचय

MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण वर्ण परिचय

वर्ण-भाषा की वह छोटी-से-छोटी इकाई जिसके और अधिक टुकड़े न किए जा सकें ‘वर्ण’ कहलाती है। वर्ण को अक्षर भी कहते हैं।

वर्ण के भेद-वर्णों के दो भेद हैं :
(अ) स्वर,
(ब) व्यंजन।

(अ) स्वर-जिस वर्गों का उच्चारण किसी अन्य वर्ण की सहायता के बिना स्वतन्त्र रूप से हो सकें वे वर्ण स्वर कहलाते हैं।

MP Board Solutions

संस्कृत भाषा में तेरह स्वर हैं-

अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ए, ऐ, ओ, औ, ऋ, ऋ, लु।

स्वरों के भेद-स्वर तीन प्रकार के होते हैं-

  1. ह्रस्व स्वर,
  2. दीर्घ स्वर,
  3. प्लुत स्वर,
  4. संयुक्त स्वर।

1. ह्रस्व स्वर-जिन स्वरों का उच्चारण करने में कम-से-कम समय लगे वे ह्रस्व स्वर कहलाते हैं ये पांच हैं-अ, इ, उ, ऋ, तृ।
2. दीर्घ स्वर-जिन स्वरों का उच्चारण करने में में ह्रस्व स्वरों से दुगुना समय लगे, उन्हें दीर्घ स्वर कहते हैं। ये स्वर आठ हैं-आ, ई, ऊ, ए, ऐ, ओ, औ, ऋ।
3. प्लुत स्वर-जिन स्वरों क उच्चारण करने से ह्रस्व स्वरों से तिगुना समय लगे, उन्हें प्लुत स्वर कहते हैं। किसी व्यक्ति को दूर से पुकारने में प्लुत स्वरों का प्रयोग होता है। प्लुत स्वर के आगे ३ का चिह्न लगा दिया जाता है। जैसे ओ३म, बाइल।
4. संयुक्त स्वर-ए, ऐ, ओ, औ ये चार वर्ण संयुक्त स्वर कहलाते हैं।
5. व्यंजन-जिन वर्णों का उच्चारण स्वरों की सहायता से ही होता है वे वर्ण व्यंजन कहलाते हैं। व्यंजन वर्ण तेंतीस (33) हैं।

MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण वर्ण परिचय img-1

व्यंजनों के भेद-व्यंजनों के तीन भेद हैं-

  1. स्पर्श,
  2. अन्तःस्थ,
  3. ऊष्म।

MP Board Solutions

1. स्पर्श-स्पर्श वर्ण पच्चीस हैं-

क् ख् ग् घ्
ङ् च् छ् ज्
झ् ज् ट् ठ्
ड् ढ् ण् त्
थ् द् ध् न्
प् फ् ब् भ् म्

इन्हें स्पर्श वर्ण कहा जाता है क्योंकि इनके उच्चारण के समय जिह्वा । कण्ठ्, तालु, मूर्धा, दन्त आदि स्थानों का विशेषतः स्पर्श करती है।
2. अन्तःस्थ-य् र् ल् व् ये चार वर्ण अन्तःस्थ वर्ण कहलाते हैं। इनकी स्थिति स्वरों तथा व्यंजनों के मध्य होती है अतः इन्हें अन्तःस्थ वर्ण कहते हैं।
3. ऊष्म-श् श् स् ह् ये चार वर्ण ऊष्म कहलाते हैं इनके उच्चारण करते समय श्वास वायु घर्षण करती हुई बाहर निकलती है जिससे ऊष्मा उत्पन्न होती है अतः ये वर्ण ऊष्म कहलाते हैं।

MP Board Class 9th Sanskrit Solutions

MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया

MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया

संस्कृत में क्रिया या कार्य को प्रकट करने वाले शब्द धातु कहे जाते हैं। इसमें प्रत्यय जोड़कर क्रियाएँ बनाई जाती हैं। क्रियाओं को प्रकट करने के लिए तीन काल होते हैं। संस्कृत में क्रिया की अवस्था को प्रकट करने के लिए दश लकार हैं।

  • लटू-वर्तमान काल
  • लिट्-परोक्षभूत
  • लटू-सामान्य भविष्यत्
  • लुट्-अनद्यन भविष्यत् काल
  • लेट्-वेद में प्रयुक्त
  • लोट-आज्ञार्थक
  • लङ्-अनद्यतनभूत
  • (8-अ) विधिलिङ-प्रार्थना, अनुग्रह
  • (8-ब) आशीलिँङ-शुभकामनाद्योतक
  • लुङ्-सामान्यभूत
  • लृङ्-हेतुहेतुमद्धृत

रूपों की दृष्टि से सारी धातुएँ दस गणों में विभक्त हैं-

  • भ्वादिगण,
  • अदादि गण,
  • जुहोत्यादि गण,
  • दिवादि गण,
  • स्वादि गण,
  • बुदादि गण,
  • रुधादि गण,
  • तनादि गण,
  • क्रियादि गण,
  • चुरादि गण।

MP Board Solutions

ये रूप की दृष्टि से परस्मैपदी, आत्मनेपदी और उभयपदी हैं। परस्मैपद में लट् लकार में धातु के आगे निम्नलिखित प्रत्यय जोड़े जाते हैं-
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-1

आत्मनेपद में-
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-2

प्रत्येक गण में धातु और इन प्रत्ययों के बीच अ, उ, नु, ना आदि भी जोड़े जाते हैं, तो विकरण कहलाते हैं। जैसे-भू-भू + अ + ति-भवति । कृ-कृ + अ +
ति = करोति । सु-सु + नु + ति = सुनोति। क्री-क्री + ना + ति = क्रीणाति । चुर्-चुर् . + णिच् + ति = चोरयति।

भ्वादिगण भू (होना)
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-3

MP Board Solutions

गम् धातु (जाना)
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-4
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-5

दृश् (देखना)
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-6

स्था (रुकना)
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-7
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-8

MP Board Solutions

जि (जीतना)
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-9

श्रु (सुनना)
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-10

वस् (रहना)
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-11
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-12

दा (देना)
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-13
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-14

शक् (सकना)
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-15
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-16

MP Board Solutions

इष् (चाहना)
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-17
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-18

मुच् (छोड़ना)
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-19

विशेष-मुच् धातू उभयपदी है। यहाँ परस्मैपद के रूप दिए गए हैं। आत्मनेपद में ‘सेव्’ के तुल्य रूप होंगे।

MP Board Solutions

चुरादिगण चुर् (चुराना) लट् लकार (वर्तमान काल)
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-20
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-21

कथ् (कहना)
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-22

आत्मनेपदी धातुएँ
सेव (सेवा करना)
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-23

लभ पाना
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-24
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-25

द्वि-जुआ खेलना
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-26

MP Board Solutions
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-27
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण धातु और क्रिया img-28

इसी प्रकार विद्-होना जन जानना, अपना होना के रूप बनते हैं।

MP Board Class 9th Sanskrit Solutions

MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण अनुवाद रचना

MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण अनुवाद रचना

एक भाषा को दूसरी भाषा के बदलने का नाम अनुवाद है। संस्कृत में शब्दों के रखने का कोई क्रम नहीं है। वाक्य का कोई भी शब्द कहीं भी रखा जा सकता है, जैसे

रामः विद्यालयं गच्छति।
या
विद्यालयं रामः गच्छति।

इत्यादि अनुवाद करने के लिए हमें विभक्ति, कारक, वचन, पुरुष, लिंग, शब्द, रूप, धातु रूप का ज्ञान होना आवश्यक है। नीचे सरलता के लिए कारक और उनके चिह्न दिए जा रहे हैं-
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण अनुवाद रचना img-1

MP Board Solutions

पुरुष

कहने वाले, सुनने वाले. या जिसके विषय में बात की जाती है, उस संज्ञा या सर्वनाम का पुरुष कहते हैं। पुरुष तीन प्रकार के होते हैं
(क) अन्य पुरुष या प्रथम पुरुष-जिसके विषय में बात की जाए उसे अन्य पुरुष कहते हैं। जैसे-रामः, सः, सा, तत्, किम्, बालक, बालिका इत्यादि।
(ख) मध्यम पुरुष-जिससे प्रत्यक्ष बात की जाती है उसे मध्यम पुरुष कहते हैं। जैसे-त्वम्, (तुम्), युवाम् (तुम दोनों), यूयम् (तुम सब)।।
(ग) उत्तम पुरुष-जो बात को कहता है उसके लिए उत्तम पुरुष का प्रयोग होता है। जैसे-अहम् (मैं), आवाम् (हम दोनों) वयम् (हम सब)।

लिङ्ग

संस्कृत में लिंग के तीन प्रकार होते हैं
(क) पुल्लिग-रामः, बालकः, हरिः, गुरुः, सः इत्यादि।
(ख) स्त्रीलिंग-सीता, बालिका, सा, माला, रमा, इत्यादि।
(ग) नपुंसकलिंग-फलम्, पुस्तकम्, वस्त्रम्, जलम्, मित्रम्, इत्यादि।

वचन

प्रत्येक विभक्ति में तीन वचन होते हैं-
(क) एकवचन-एक व्यक्ति या वस्तु के लिए एक वचन का प्रयोग होता है। जैसेबालकः (एक बालक), रामः (राम), बालिका (एक लड़की) इत्यादि।
(ख) द्विवचन-दो व्यक्ति या वस्तुओं के लिए द्विवचन का प्रयोग होता है। जैसेबालकौ (दो बालक), बालिके (दो लड़कियाँ), पुस्तके (दो पुस्तकें) इत्यादि।
(ग) बहुजन-तीन या तीन से अधिक व्यक्ति या वस्तुओं के लिए बहुवचन का प्रयोग होता है। जैसे-बालक (बहुत से बच्चे), बालिकाः (लड़कियाँ), पुस्तकानि (पुस्तके) इत्यादि।

MP Board Solutions

अभ्यास 1.
लट्लकार (वर्तमानकाल)
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण अनुवाद रचना img-2

अभ्यास 2.
लट्लटकार (वर्तमान काल)
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण अनुवाद रचना img-3

अभ्यास 3.
लङ्लकार (भूतकाल)
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण अनुवाद रचना img-4

MP Board Solutions

अभ्यासः 4.
लुट्लकार (भविष्यकाल)
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण अनुवाद रचना img-5

अभ्यास 5.
लोट्लकार (आज्ञार्थ)
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण अनुवाद रचना img-6

अभ्यास 6.
विधिलिंग लकार (चाहिए अर्थ में)
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण अनुवाद रचना img-7

MP Board Class 9th Sanskrit Solutions

MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण समास प्रकरण

MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण समास प्रकरण

दो या दो से अधिक शब्दों को मिलाकर एक शब्द बनाना समास कहलाता है। समस्तपद के पहले शब्द को पूर्वपद तथा बाद वाले शब्द को उत्तरपद कहते हैं।

समास शब्द सम् उपसर्ग के साथ अस् धातु से बना है। समास का अर्थ है-संक्षेप में कहना। समास छः प्रकार के होते हैं

1. तत्पुरुष समास

जिस समास में दो शब्दों के मध्य से विभक्तियों का लोप कर दिया जाता है तथा उत्तर पद प्रधान होता है वह तत्पुरुष समास होता है। विभक्तियों के अनुसार तत्पुरुष छः भेद होते हैं-
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण समास प्रकरण img-1
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण समास प्रकरण img-2

2. द्विगु समास

जिस समास का पूर्वपद संख्यावाची हो वह समस्त द्विगु समास कहलाता है। यह समास समाहार (समूह) अर्थ में होता है।।

  • त्रयाणाम् पथाम् समाहारः = त्रिपथम्
  • पंचानां रात्रीणां समाहारः = पंचारात्रम
  • सप्त च ते ऋषयः = सप्तर्षयः
  • पञ्चानां वटानां समाहारः = पञ्चवटी
  • नवानां रात्रीणां समाहारः = नवरात्रम्
  • त्रयाणां लोकानां समाहारः = त्रिलोकी
  • पचानाम् पात्राणां समाहारः = पञ्चपात्रम्
  • शतानाम् अब्दानां समाहारः = शताब्दी

MP Board Solutions

3. द्वन्द्व समास

जिस समास में दो या दो से अधिक शब्दों के मध्य ‘च’ (और) शब्द का लोप हो जाए वह समास द्वन्द्व समास कहलाता है।

जैसे-

  • त्रयाणाम् पथाम् समाहारः – त्रिपथम्
  • रामः च लक्ष्मणः च – रामलक्ष्मणौ
  • हेमन्तः च शिशिरः च वसन्तः च – हेमन्तशिशिरवसन्ताः
  • सीता च रामः च – सीतारामौ
  • उमा च शंकरः च – उमाशंकरौ
  • पत्रं च पुष्पां च फलं च – पत्र पुष्प फलानि
  • हरि च हरः च – हरिहरौ
  • धर्मः च अर्थः च – धर्मार्थों
  • गुरुः च शिष्यः च – गुरुशिष्यौ
  • माता च पिता च – मातापितरौ
  • धर्मः च अर्थः च कामः च मोक्षः च – धर्मार्थकाममोक्षाः
  • धनं च मानं च – धनमानौ
  • पार्वती च परमेश्वरः च – पार्वतीपरमेश्वरी

4. कर्मधारय समास

इस समास में प्रथमपद विशेषण होता है तथा द्वितीय पद विशेष्य होता है। अथवा प्रथम पद उपमान होता है तथा द्वितीय पद उपमेय होता है।

जैसे-

  • नीलम् चतत् उत्पलम् – नीलोपतलम्
  • नीलम् च तत् कमलम् – नीलकमलम्
  • कृष्णः च असौ सर्पः – कृष्णसर्पः
  • महान् च असौ पुरुषः – महापुरुषः
  • महान् च असौ आत्मा – महात्मा
  • महान् च असौ जनः – महाजनक
  • उत्तमः च असौ जनः – उत्तमजनः
  • राजा च असौ ऋषिः – राजर्षिः
  • घन इव श्यामः – घनश्यामः
  • चरणं कमलम् इव – चरणकमलम्
  • चनद्र इव मुखम् – चन्द्रमुखम्
  • नरः सिंहः इव – नृसिंहः
  • नरः शार्दूलः इव – नरशार्दूलः

MP Board Solutions

5. बहुव्रीहि समास

बहुव्रीहि समास उन दो या दो से अधिक शब्दों का होता है जो मिलकर किसी अन्य पद का विशेषण बन जाते हैं।

जैसे-

  • पीतम् अम्बरम् यस्य सः – पीताम्बरः
  • सागरः मेखला यस्याः सा – सागरमेखला
  • त्यक्तं सर्वस्यं येन सः – त्यक्तसर्वस्यः
  • चक्रं पाणौ यस्य सः – चक्रपाणिः
  • दश आननानि यस्य सः – दशाननः
  • चन्द्रः शेखरेयस्य सः – चन्द्रशेखरः
  • जितानि इन्द्रियाणि येन सः – जितेन्द्रियः
  • कण्ठे कालः यस्य सः – कण्ठकालः
  • चत्वारि मुखानि यस्य सः – चतुर्मुखः
  • श्वेतं वस्त्रं यस्य सः – श्वेतवस्त्रः
  • त्रीणि नयनानि यस्य सः – त्रिनयनः
  • चत्वारि आननानि यस्य सः – चतुराननः
  • सपरिवार – परिवारेण सहितः यः सः
  • चन्द्रः मौलौ यस्य सः = चन्द्रमौलिः
  • प्राप्तम् उदकं यं सः = प्राप्तोदकः
  • दत्तं भोजनं यस्मै सः – दत्त भोजनः

MP Board Solutions

6. नञ् तत्पुरुष समास

नञ् अर्थात् न (जिसका अर्थ है नहीं) का पदों के साथ समास होता है। इस समास को नत्र तत्पुरुष कहते हैं। यदि न के आगे स्वरादि शब्द हो तो न के स्थान पर अनु हो जाता है।

  • न ब्राह्मणः, अब्राह्मणः
  • न सत्, असत्।
  • न चतुरः, अचुतरः।
  • न उचितम्, अनुचितम्।
  • न अर्थः, अनर्थः।
  • न एक्यम्, अनैक्यमम्।

MP Board Class 9th Sanskrit Solutions

MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण कृदन्त, तद्धित और स्त्री प्रत्यय

MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण कृदन्त, तद्धित और स्त्री प्रत्यय

जिस अक्षर या अक्षर समूह को शब्द के अंत में जोड़ते हैं, उसे प्रत्यय कहते हैं। जिन प्रत्ययों को धातुओं में जोड़कर उनसे विशेषण अथवा अव्यय बनाए जाते हैं, उन्हें कृत-प्रत्यय कहते हैं, तथा इस प्रकार कृत्-प्रत्ययों से बनने वाले विशेषण या अव्यय कृदन्त कहलाते हैं। कृदन्तों के द्वारा अपूर्ण वर्तमान काल, पूर्वकालिक क्रिया, कर्म वाच्य (Passive Voice) आदि प्रकार के वाक्य बनाए जाते हैं।

कृदन्त के प्रमुख प्रकार निम्न हैं-

  • पूर्वकालिक कृन्दत
  • वर्तमानकालिक कृदन्त
  • भूतकालिक कृदन्त
  • हेतुवाचक कृदन्त
  • विधिवाचक कृदन्त

पूर्वकालिक कृदन्त

जब काई क्रिया पहले हो चुकी हो और उसके बाद दूसरी क्रिया हो, तब पहिले होने वाली क्रिया को पूर्वाकालिक क्रिया कहते हैं। पूर्वकालिक क्रिया को बतलाने के लिए पूर्वकालिक कृदन्त का प्रयोग करते हैं। इसका प्रयोग अव्यय की तरह होता है। अतः इसके रूप में कोई परिवर्तन नहीं होता है। क्त्वा और ल्यप् पूर्वकालिक कृदन्त के उदाहरण है। ये ‘करके’ के अर्थ में प्रयुक्त होते हैं।

अनबंध-‘अनुबंध’ उन वर्गों को कहते हैं, जो ‘प्रत्यय’ में उच्चारण आदि के लिए लगे रहते हैं, पर बाद में लुप्त हो जाया करते हैं। अनुबंध को ‘इत’ या ‘अलग हो जानेवाला’ भी कहते हैं। अतः ‘इत्’ वर्गों को लोप हो जाता है।

MP Board Solutions

जैसे-

  • ज्ञान + क्तवा ज्ञात्वा

इसमें ‘क’ अनुबंध है, इसलिए जुड़ते समय इसका लोप हो गया। क्त्वा प्रत्यय-‘क्त्वा’ प्रत्यय जोड़ते समय धातु में केवल ‘त्वा’ जुड़ता है।

जैसे-
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण कृदन्त, तद्धित और स्त्री प्रत्यय img-1

त्वा जोड़ते समय कुछ धातुओं में ‘इकार’ (इ या ई की मात्रा) भी जुड़ता है।
जैसे-
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण कृदन्त, तद्धित और स्त्री प्रत्यय img-2

ल्यप् प्रत्यय-यदि धातु के पूर्व उपसर्ग जुड़ा हो, तो धातु में ‘क्त्वा’ के बदले ल्यप् प्रत्यय जोड़ा जाता है। धातु में जोड़ते समय केवल ‘य’ जुड़ता है।
जैसे-
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण कृदन्त, तद्धित और स्त्री प्रत्यय img-3
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण कृदन्त, तद्धित और स्त्री प्रत्यय img-4

यदि धातु के पूर्व उपसर्ग जुड़ा हो और यदि ह्रस्व स्वरांत धातु है, तो धातु में ल्यप् प्रत्यय जोड़ते समय केवल ‘त्य’ जुड़ता है।

जैसे-
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण कृदन्त, तद्धित और स्त्री प्रत्यय img-5

हेतुवाचक कृदन्त

‘के लिए’ या ‘ने को’ के अर्थ में ‘तुमुन्’ प्रत्यय जोड़ते हैं। ‘तुमुन्’ जोड़ते समय प्रायः ‘तुम’ ही धातुओं में जुड़ता है। ये शब्द अव्यय होते हैं। इनके अंत में ‘म्’ रहता है।

जैसे-
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण कृदन्त, तद्धित और स्त्री प्रत्यय img-6

‘तुमुन्’ प्रत्यय को ऐसे शब्दों के पूर्व भी जोड़ते हैं, जिनका अर्थ ‘चाहना’ या ‘सकना’ होता है।

जैसे-

  • सः खेलितुं इच्छति। = वह खेलना चाहता है।
  • सः खेलितुं शक्नोति। = वह खेल सकता है।

विधिवाचक कृदन्त

‘चाहिए’ अथवा ‘योग्य’ के अर्थ को प्रकट करने के लिए धातु में अनीयर, या तव्यत् या यत् प्रत्यय लगाकर विधिवाचक कृदन्त बनाते हैं। यह विशेषण होता है। अतः इसका लिंग, वचन और कारक विशेष के अनुसार रहता है। पुल्लिंग में इसकी कारक रचना देव के समान, स्त्रीलिंग में नदी के समान तथा नपुंसकलिंग में फलम् के समान होती है।

MP Board Solutions

जैसे-
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण कृदन्त, तद्धित और स्त्री प्रत्यय img-7

भूतकालिक कृदन्त

क्त और क्त्वतु प्रत्यय भूतकालिक कृदन्त हैं।

‘क्त’ प्रत्यय-धातुओं के साथ कर्तवाच्य (Active Voice) में भूतकालिक कृदन्त का प्रयोग भूतकाल की क्रिया के स्थान किया जा सकता है। इसका लिंग, कारक और वचन कर्ता के समान होता है। धातु में ‘क्त’ प्रत्यय जोड़ते समय प्रायः केवल ‘त’ जुड़ता है।

जैसे-
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण कृदन्त, तद्धित और स्त्री प्रत्यय img-8

‘क्त’ प्रत्यय से युक्त शब्द के रूप पुल्लिंग में ‘देव’ शब्द के समान, स्त्रीलिंग में ‘माला’ शब्द के समान और नपुंसकलिंग में ‘जल’ शब्द के समान होते हैं। इनका वाक्यों में प्रयोग निम्नानुसार होता है

रामः गतः। = राम गया।
सीता गता। = सीमा गई।
बालकौ गतौ। = दो बालक गये।
बालिकाः गताः। = लड़कियाँ गईं।

यहाँ गतः, गता, गतौ, गताः शब्द विशेषण हैं। इसीलिए इनके लिंग, वचन नहीं हैं, जो वाक्यों में कर्ता के हैं। संस्कृत में भूतकाल के ये वाक्य बिना क्रिया शब्दों के ही पूरे हो जाते हैं।

‘क्तवतु’ प्रत्यय-धातु में ‘क्तवतु’ प्रत्यय जोड़ते समय प्रातः केवल ‘तवत्’ जुड़ता है। कर्तवाच्य (Active Voice) में इसका प्रयोग होता है। इसका लिंग, वचन और कारक कर्ता के अनुसार होता है।

जैसे-
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण कृदन्त, तद्धित और स्त्री प्रत्यय img-9

‘क्तवतु’ प्रत्यय से युक्त शब्द के रूप पुल्लिंग में ‘भगवत्’ शब्द के समान, स्त्रीलिंग में ‘नदी’ शब्द की भाँति और नपुंसकलिंग में ‘जगत्’ की भाँति होते हैं।

इनका वाक्यों में प्रयोग निम्नानुसार होता है-

  • सुरेशः ग्रामात् आगतवान्। = सुरेश गाँव से आया।
  • मारिः मूषक हतवान्। = बिल्ले ने चूहे को मार डाला।

वर्तमानकालिक कृदन्त

‘ता हुभा, ते हुए’ आदि अर्थ के लिए धातु में शतृ या शानच् प्रत्यय लगाए जाते हैं।

शतृ प्रत्यय-शतृ प्रत्यय का परस्मैपदी धातुओं में प्रयोग होता है। धातु के साथ जुड़ते समय केवल ‘अत्’ जुड़ता है। इनके रूप अत् अंत वाले शब्दों के समान चलते हैं।

MP Board Solutions

जैसे-
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण कृदन्त, तद्धित और स्त्री प्रत्यय img-10

शानच् प्रत्यय- शानच् प्रत्यय आत्मनेदी धातुओं में जोड़े जाते हैं। धातु के साथ जुड़ते समय शानच् का केवल ‘आन्’ या ‘मान’ बचता है।

जैसे-
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण कृदन्त, तद्धित और स्त्री प्रत्यय img-11

शतृ के समान यह भी विशेषण होता है। अतः इसका लिंग, वचन और कारक विशेष के अनुसार रहता है। पुल्लिंग में इसकी कारक रचना देव के समान, स्त्रीलिंग में लता के समान तथा नपुंसकलिंग में फल के समान होती है।

क्तिन् प्रत्यय-इससे भाववाचक संज्ञा पद बनाए जाते हैं। ये पद स्त्रीलिंगी होते हैं। धातु के साथ जुड़ते समय क्तिन् का केवल ‘ति’ बचता है।

जैसे-
MP Board Class 9th Sanskrit व्याकरण कृदन्त, तद्धित और स्त्री प्रत्यय img-12

तद्वित प्रत्यय

संज्ञा, सर्वनाम, विशेषण और अव्यय-पदों में जिन प्रत्ययों के योग से नवीन शब्द बनाए जाते हैं, उन्हें तद्धित प्रत्यय कहते हैं। प्रत्यय के साथ कोष्टक में दिए गए शब्द ही प्रायः शब्दों के साथ जुड़ते हैं।

जैसे-
1. अण् (कारः) प्रत्यय-कुंभ + कारः = कुंभकारः
(इसी प्रकार भाष्यकारः ग्रन्थकारः)
2. तत् (ता) प्रत्यय-भाव के अर्थ में
सुन्दर + तल् = सुन्दरता – गुरु + तल् = गुरुता
3. तरप् (तर) प्रत्यय-जब दो में से एक को गुण में दूसरे से अधिक या कम बतलाना हो, तो ‘तरप्’ प्रत्यय जोड़ा जाता है। यह विशेष की उत्तरावस्था है। इसमें धातु में जोड़ते समय केवल ‘तर’ जुड़ता है।

जैसे-
अल्प + तरप् = अल्पतरः (से थोड़ा)
लघु + तरप् = लघुतरः (से छोटा)
स्थूल + तरप् = स्थूलतरः (से मोटा)
कृश + तरप् = कृशतरः (से दुबला)
दूर + तरप् = दूरतरः (से दूर)

4. तमप् (तम) प्रत्यय-जब अनेक में से एक के गुण को सबसे अधिक या कम बतलाना हो, तो ‘तमप्’ प्रत्यय जोड़ा जाता है। यह विशेषण की उत्तमावस्था है। इसमें धातु में जोड़ते समय केवल ‘तुम’ जुड़ता है।

जैसे-
अल्प + तमप् = अल्पतमः (सबसे थोड़ा)
लघु + तमप् = लघुतमः (सबसे छोटा)
स्थूल + तमप = स्थूलतमः (सबसे मोटा)
कृश + तमप् = कृशतमः (सबसे दुबला)
दूर + तमप् = दूरतमः (सबसे दूर)

MP Board Solutions

5. मतुप् (मत्, वत्) प्रत्यय-वह इसमें है या वह इसका है-इस अर्थ में मतुप का प्रयोग होता है। मतुप् के पहले ‘अ’ स्वर रहने पर ‘म’ का ‘व’ हो जाता है। इसमें धातु में जोड़ते समय केवल ‘मान्’ जुड़ता है।

जैसे-
अंशु + मतुप् = अंशुमान् (किरणों वाला)
बुद्धि + मतुप् = बुद्धिमान् (बुद्धि वाला)
बल + मतुप् = बलवान् (बल वाला)
गुण + मतुप् = गुणवान् (गुण वाला)

6. इनि (इन) प्रत्यय-वह इसमें है या वह इसका है-इस अर्थ में इनि का प्रयोग नाम हेतु होता है। इसमें धातु में जोड़ते समय ‘ई’ जुड़ता है।

जैसे-
बल + इनि = बली (बलवान)
गुण + इनि = गुणी (गुणवान)

स्त्री प्रत्यय
टाप् (आ) और ङीप् (ई), इका, ई ङीष् (ई), डीन् (ई) प्रत्यय लगाकर रत्रीलिंग शब्द बनाए जाते हैं।
1. अकारान्त पुल्लिंग शब्दों में टाप् (आ) प्रत्यय लगाकर
पंडित + टाप् (आ) = पंडिता
अज + टाप् (आ) = अजा

2. पुल्लिंग शब्दों के अंत में अंक हो, तो इका हो जाता है।
जैसे-
बालक = बालिका, गायक = गायिका

3. ऋकारान्त पुल्लिंग शब्दों में ङीप् (ई) प्रत्यय लगाकर
अभिनेतृ + ङीप् (ई) = अभिनेत्री
कर्तृ + ङीप् (ई) = की

4. व्यंजनांत पुल्लिंग शब्दों के अंत में ङीप् (ई) प्रत्यय लगाकर
तपस्विन् = तपस्विनी,
श्रीमत् = श्रीमती
स्वामिन् = स्वामिनी

5. उकारांत गुणवाचक पुल्लिंक शब्दों और षित् आदि वाले शब्दों के अंत में ङीप् (ई) प्रत्यय लगाकर
नर्तकः = नर्तकी,
रजकः = रजकी

6. नु, नर आदि पुल्लिंग शब्दों के अंत में छीन् (ई) प्रत्यय लगाकर
नृ (ना) + ङीन् = नारी,
नर (नरः) + ङीन् = नारी
ब्राह्मण + ङीन् = ब्राह्मणी

अभ्यास

1. निम्नलिखित में कृत प्रत्यय पहचानिए-
गत्वा, कृत्वा, दृष्टवा, पठितम्, पुष्टवा, कोपितुम्, नत्वा, नेतुम्, याचितुम्।
2. निम्नलिखित में धातु और प्रत्यय अलग-अलग कीजिए-
पठितुम्, करणीयम्, दृष्टवा, पठित्वा, त्यक्तवा, जितुम्, विस्मृत्य, उपकृत्य।
3. निम्नलिखित उपसर्गयुक्त धातुओं में ल्यप् प्रत्यय जोड़िए-

MP Board Solutions

  • प्र + पा,
  • वि + जि,
  • प्र + नृत्,
  • सम् + भाष,
  • प्र + भाष,
  • प्र + नश्,
  • प्र + स्था,
  • प्र + नम्,
  • वि + स्मृ,
  • सम् + कृत,
  • सम् + भू,
  • प्र + हस्,
  • सम् + भ्रम्,
  • वि + हृ,
  • वि + लिख,

MP Board Class 9th Sanskrit Solutions